Kelles-Krauz Kazimierz Radosław Elehard, krypt. i pseud. e., E., E. E., El., El. Es., El. Esse, Elehard Esse, Es., C. Halak, Interim, K. K., K. Kr., K. R., K. Rad., Lu, Michał Luśnia, Michalak, M. L., R. S. Ławski, K. Radosławski, Z., Z. Z. (1872–1905), socjolog, teoretyk i działacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Ur. 22 III w Szczebrzeszynie w pow. zamojskim, był najstarszym synem inspektora akcyzy, powstańca 1863 r. Michała i Matyldy z Daniewskich. Rodzina Kelles-Krauzów wywodziła się ze szlachty kurlandzkiej, osiadłej w Polsce od XVI w., i miała prawo do tytułu barona. Używał go później w swej korespondencji z żoną również i K.-K. dla uśpienia czujności policji, pieczętując nadto listy sygnetem herbowym. W l. 1882–90 uczęszczał K.-K. do gimnazjum w Radomiu. Był wybitnie uzdolnionym uczniem, kończącym klasy z odznaczeniami i nagrodami, o dojrzałych jak na swój wiek przekonaniach społecznych, ewoluujących w kierunku marksizmu. Już wówczas dobry mówca i organizator, skupił wokół siebie, wraz z Władysławem Bukowińskim, Zygmuntem Rostkowskim i Kazimierzem Piotrowskim, grupę gimnazjalnej młodzieży radomskiej, która utworzyła nielegalne kółko samokształceniowe pod nazwą «Arieli» od imienia szekspirowskiego ducha powietrza. K.-K. mógł imponować swym kolegom zarówno pierwszymi wystąpieniami publicystycznymi na łamach „Gazety Radomskiej”, jak i prowadzonymi już na własną rękę studiami ekonomii czy wreszcie próbami agitacji wśród chłopów w okolicach Orońska i Szydłowca, gdzie występował pod pseud. Michalaka. Dla tych celów opracował w r. 1891/2 zarys agitacyjnej broszury, wydanej później drukiem (Londyn 1897), pt. Czy teraz nie ma pańszczyzny?, popularyzującej teorię wartości dodatkowej K. Marksa. Przedmaturalne wykroczenie szkolne, którego winę wziął na siebie K.-K., spowodowało karne usunięcie go z gimnazjum radomskiego i przeniesienie w r. szk. 1890/1 do Kielc, gdzie złożył egzamin dojrzałości jako eksternista (1891). W Kielcach zapisał się również w pamięci rówieśników (Kazimierz Gronkiewicz, Stanisław Koszutski) jako aktywny uczestnik tamtejszego kółka uczniowskiego i jako autor licznych artykułów społeczno-politycznych w hektografowanym pisemku, w których tworzył wówczas podstawy swej oryginalnie ujętej teorii socjologicznej, oraz jako współpracownik warszawskich pism „Głosu” i „Prawdy”.
Na skutek negatywnej opinii dyrektora gimnazjum w Radomiu nie dostał się K.-K. na Uniw. Warsz., gdzie zamierzał studiować prawo. Zamknięto mu również drogę do wszystkich uczelni rosyjskich. W ciągu paromiesięcznych, bezskutecznych starań o przyjęcie na uniwersytet (semestr 1891/2) brał przecież żywy udział w życiu warszawskiej młodzieży akademickiej jako ideowy przywódca lewicowego Kółka Młodych. Posiadał już wówczas własne poglądy na aktualny program ruchu socjalistycznego. W r. 1892 wyjechał na studia do Paryża. Rozpoczął je wprawdzie od nauk przyrodniczych w Sorbonie, ale w r. n. przerzucił się na socjologię i ekonomię w Collège Libre des Sciences Politiques, które ukończył z odznaczeniem w r. 1898, przedkładając rozprawę dyplomową pt. L’âge d’or de Vico aux marxistes – Évolution de l’idée de la renaissance du passé dans l’avenir chez Vico, Rousseau, Hegel et marxistes, wyróżnioną III nagrodą. W r. 1894 poślubił w Radomiu Marię Goldsteyn, koleżankę z czasów gimnazjalnych i uczestniczkę warszawskiego Kółka Młodych. W r. 1898 przyszła na świat w Paryżu córka Janina, jedyne dziecko Krauzów.
W Paryżu K.-K. szybko wszedł w ścisły kontakt z polską emigracją socjalistyczną. Na III Zjeździe Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) w Gandawie 25–26 XII 1896 r. wszedł w skład Centralizacji Związku, mimo oporów opozycji «starych» jej członków („Przedświt” R. 25: 1905 s. 201). Fakt ten potwierdza również informacja Władysława Pobóg-Malinowskiego i Leona Wasilewskiego w „Niepodległości” (T. 17: 1938 s. 201), że K.-K. wchodził w skład pięcioosobowej Centralizacji ZZSP, wraz z Aleksandrem Dębskim, Bolesławem Antonim Jędrzejowskim, Ignacym Mościckim i Witoldem Jodko-Narkiewiczem, jako członek tajny, jeszcze przed wyborem oficjalnym 28 XII 1897 r. na IV Zjeździe ZZSP w Zurychu. Pozostał w niej aż do przekształcenia Centralizacji (na ostatnim, VI Zjeździe tamże 19 XII 1899 r.) w Komitet Zagraniczny (KZ) PPS. W l. 1900–4 był członkiem KZ. Po przeniesieniu siedziby Centralizacji z Paryża do Londynu przyjął w zarządzie sekcji paryskiej ZZSP funkcję sekretarza do spraw zewnętrznych (listopad 1894). W r. 1895 został sekretarzem trzyosobowej komisji chłopskiej ZZSP (K.-K., Jan Nelken, pseud. Otto, i Estera Golde, pseud. Pedagog). W marcu 1895 r. powołano również K.-K-a w skład redakcji „Przedświtu”, do sześcioosobowej tzw. komisji literackiej, gdzie poświęcił uwagę specjalnie kwestii syndykatów. W lutym 1898 r. został sekretarzem sądu organizacyjnego ZZSP. W pracach związku występował stale pod pseud. Michał Luśnia. Prócz sprawowania wymienionych funkcji opiekował się z ramienia Centralizacji, wspólnie z Bolesławem Motzem, stowarzyszeniem polskiej młodzieży akademickiej «Spójnia» w Paryżu, Zjednoczeniem Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą w Genewie, a od rozłamu tegoż w r. 1899, Związkiem Młodzieży Postępowej. Brał również czynny udział w pracach francuskiego Czerwonego Krzyża jako członek zarządu (1895–6) i sekretarz (1897–1901), zajmując się poprzez Kasę Pomocy w Warszawie organizacją składek i pośrednictwem w pomocy finansowej dla więźniów politycznych w zaborze rosyjskim. K.-K. zainicjował stale przekazywanie polskiej prasy i wydawnictw ZZSP do zbiorów Bibliothèque Nationale i Biblioteki Polskiej w Paryżu, aby w ten sposób stworzyć drugi (poza londyńskim) «ośrodek studiów nad historią naszego socjalizmu». Był także inicjatorem i organizatorem obchodu 40-lecia pracy pisarskiej Bolesława Limanowskiego w Paryżu (29 IX 1900) oraz redaktorem księgi jubileuszowej „Socjalizm, Demokracja, Patriotyzm” (Paryż 1901). Mieszkanie paryskie Krauzów, początkowo przy rue de la Glacière 20, później Boulevard Arago 42, stanowiło punkt oparcia dla wielu polskich emigrantów i działaczy lewicowych. Korzystali z gościny Krauzów nie tylko członkowie PPS, ale także socjaliści różnych odcieni. W l. 1895–9 pełnił K.-K. z ramienia Centralizacji funkcję właściwego redaktora naczelnego informacyjnego organu ZZSP „Bulletin Officiel du Parti Socialiste Polonais” (nr 1–27), wydawanego w Londynie.
Zdolności teoretyczno-polemiczne wysunęły K.-K-a na czołowego ideologa i przywódcę ZZSP. Jednak temperament uczonego i pisarza spowodował, że szybko począł wycofywać się z zajmowanych stanowisk organizacyjnych: już w grudniu 1895 r. zrezygnował z sekretariatu i członkostwa w zarządzie sekcji paryskiej ZZSP, koncentrując się głównie na twórczości teoretyczno-programowej PPS i pracy redakcyjnej „Biuletynu”. Zapełniał sam, pod pseud. Elehard Esse, w przeważającej mierze łamy tego pisma. Dbał o dobór atrakcyjnego materiału dla czytelnika zagranicznego. Np. w nrze 2 „Biuletynu” (lipiec 1895) wystąpił z listem otwartym skierowanym do V Międzynarodowego Kongresu Więziennego w Paryżu, w którym ostro scharakteryzował stosunki więzienne panujące w Rosji, co znalazło oddźwięk w prasie zachodnioeuropejskiej. Rozgłos uzyskał również drugi list otwarty K.-K-a do socjalistów francuskich w związku z wizytą cara Mikołaja II we Francji, piętnujący przymierze francusko-rosyjskie („Bulletin” 1897, nr 12). K.-K. wprowadził w „Biuletynie” np. m. in. stałą kronikę strajków oraz rubrykę bibliograficzną, zabiegał o właściwe rozpowszechnienie pisma za granicą (w Anglii, Francji, Belgii, Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Włoszech i Stanach Zjedn. A. P.), a zwłaszcza w zaborze rosyjskim, dokąd wysłano 250 z 747 egzemplarzy całego nakładu. Redakcja paryska „Biuletynu” obsługiwała nadto materiałem korespondencyjnym inne socjalistyczne i postępowe pisma francuskie: „Parti Ouvrier”, „Aurore”, „Devenir Social” i bezpartyjną „Humanité Nouvelle”, belgijskie: ..Peuple” i włoskie: „Avanti”, „Larderne” oraz „Socialiste”. Sam K.-K. współpracował jako Elehard Esse z „Revue Socialiste” (1897–1901), „Devenir Social” (1897–8), „Humanite Nouvelle” (1897–1901), „Neue Zeit” (1899–1905), „Sozialistische Monatshefte” (1902–5), „Deutsche Warte” oraz z genewskim organem socjalistów-rewolucjonistów (eserów) „Vestnik Revoljucii” (1902).
W polskiej prasie socjalistycznej i socjaldemokratycznej zabierał głos stale jako M. Luśnia i K. Radosławski, przede wszystkim w „Przedświcie” (1895–1905), poza tym w „Świetle” (1898–1904), krakowskim „Naprzodzie” (od 1901) oraz „Prawie Ludu”, a także w lwowskim „Nowym Robotniku”. Głównym tematem jego zainteresowań były dyskusje nad programem PPS, zwłaszcza nad miejscem hasła niepodległości Polski w programie PPS i klasowością jej programu. Ponadto pisał na temat stosunku polskiego do rosyjskiego ruchu rewolucyjnego, kwestii rolnej, a także nadsyłał informacje i kronikę aktualną międzynarodowego ruchu robotniczego. Poświęcał również uwagę problemom życia politycznego polskiej emigracji zarobkowej w Stanach Zjedn. A. P. i Brazylii. Pisywał też do wielu pism krajowych warszawskich: „Przeglądu Filozoficznego” (1897–1905), „Głosu” (1886–1905), „Ateneum” (1888–98), „Prawdy” (1890–1905), „Przeglądu Tygodniowego” (1898–1904), „Ogniwa” (1904–5), „Kuriera Warszawskiego” (stałe kroniki z Paryża) i „Kuriera Codziennego” (1905) oraz krakowskiej „Krytyki” (1896–1905), informując systematycznie, pod pseud. Radosławski, o francuskim życiu społecznym, politycznym i kulturalnym.
Pod pseud. Elehard Esse występował parokrotnie na międzynarodowych zjazdach socjalistycznych jako delegat i reprezentant Centralizacji ZZSP, a od r. 1900 KZ PPS. Znaczenie jego wystąpień powiększały zarówno wiedza teoretyczna i międzynarodowy dorobek pisarski, jak i osobiste kontakty z czołowymi przywódcami partii i różnych ugrupowań socjalistycznych i socjaldemokratycznych polskich, niemieckich, francuskich, rosyjskich i czeskich (np. z Ignacym Daszyńskim, Wiktorem Adlerem, Augustem Beblem, Piotrem Ławrowem, Tomaszem G. Masarykiem i in.). W Kongresie II Międzynarodówki w Londynie w r. 1896 nie wziął udziału ze względów konspiracyjnych, obawiając się, że wystąpienie w Londynie przekreśli szanse zamierzonego już wówczas powrotu do kraju, a nadto z braku środków finansowych. Natomiast był inicjatorem i autorem przygotowanego na londyński Kongres Międzynarodówki w r. 1896 projektu rezolucji, proklamującej walkę o niepodległość Polski jako jedno z zadań II Międzynarodówki. Rezolucja nie została przyjęta przez Kongres. Uczestniczył również w konferencji przygotowawczej i obradach regulaminowych (27–8 V 1899 w Brukseli) do Międzynarodowego Kongresu Socjalistycznego w Paryżu (23–7 IX 1900), na którym występował z ramienia Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) PPS. Z okazji tego kongresu zorganizowano również (28 VIII 1900) międzynarodową konferencję prasy socjalistycznej w Paryżu, gdzie K.-K. wystąpił jako E. Esse. W dn. 27 XII 1900 r. brał udział w obchodzie ku czci dekabrystów, który został zorganizowany staraniem różnych emigracyjnych grup rosyjskich. Reprezentował ponadto PPS na konferencji niemieckiej socjaldemokracji w Lubece (2 XI 1901), poświęconej stosunkowi socjaldemokratów do PPS zaboru pruskiego. Poważnie już chory, nie uchylił się jednak jako delegat KZ PPS od uczestnictwa w paryskim zjeździe opozycyjnych partii Rosji zorganizowanym w październiku 1904 r.
Z wielkim zamiłowaniem prowadził K.-K. prace badawczo-naukowe w zakresie socjologii. Od lipca 1893 r. był członkiem zgłoszonym (associé) Institut International de Sociologie w Paryżu. Już na I Międzynarodowym Kongresie Socjologii (4 X 1894) wystąpił z referatem pt. La psychiatrie et la science des idées („Annales de l’Institut International de Sociologie” T. 1: 1894), jego kontynuację stanowił referat pt. La loi de la retrospection révolutionnaire vis á vis de la théorie de l’imitation („Annales…” T. 2: 1895), wygłoszony na II Kongresie (2 X 1895). Ponadto na IV Kongresie (1900) przedstawił wyniki swych dociekań i studiów nad teorią rozwoju idei (Qu’est-ce que le matérialisme économique?, „Annales…” T. 8: 1901; toż, w jęz. niemieckim, „Neue Zeit” 1900/1 i polskim, „Prawda” 1901 nr 37–9), oraz na V (1903) wystąpił z referatem na temat roli psychologii w socjologii. Występował jako dyskutant na wszystkich kongresach instytutu w Paryżu w l. 1894–1904 i ogłosił swe rozprawy i glosy dyskusyjne w „Annales…” oraz w „Revue International de Sociologie” (1900–4). Od r. 1895 był członkiem Société de Sociologie de Paris. Od stycznia 1896 r. uczęszczał na wykłady do nowo powstałego Collège Libre des Sciences Sociales w Paryżu, gdzie m. in. dostarczał wydawnictw ZZSP do wykładów prof. Charles Seignobos z zakresu historii nowożytnej ruchów rewolucyjnych. W l. 1898–1900 objął tam K.-K. wykłady z zakresu teorii socjologii marksistowskiej. W jesieni 1902 r. prowadził również wykłady z socjologii na zaproszenie Université Nouvelle w Brukseli (Dialektyka społeczna i socjologia Marksa). W swych pracach socjologicznych, drukowanych w jęz. polskim, francuskim i niemieckim, zajmował się teorią i historią socjologii, zwłaszcza teorią rozwoju idei i marksistowskiej teorii społeczeństwa, a także zagadnieniami etyki społecznej (wizja «nowego Odrodzenia», które ma przynieść rewolucyjna walka klasy robotniczej). Jednak najważniejszym osiągnięciem K.-K-a w dziedzinie socjologii i historii myśli społecznej było sformułowanie tzw. prawa retrospekcji przewrotowej (Socjologiczne prawo retrospekcji, „Ateneum” 1897), które badał już od czasów młodzieńczych, a pierwsze, wstępne sformułowania przedstawił w obydwu referatach na międzynarodowych kongresach socjologicznych (1894–5). W zamierzeniach K.-K-a miało ono wzbogacić teorię materializmu historycznego (w jego nomenklaturze «monoekonomistycznego» pojmowania dziejów) przez twórcze przyswojenie części dorobku dawniejszej filozofii i myśli społecznej (przede wszystkim w oparciu o poglądy takich myślicieli, jak G. B. Vico, J. J. Rousseau, G. W. F. Hegel, a także w pewnym stopniu G. Tarde). K.-K. ujął swe «prawo» w sposób następujący: «Ideały, którymi wszelki ruch reformacyjny pragnie zastąpić istniejące normy społeczne, podobne są zawsze do norm z bardziej lub mniej oddalonej przeszłości». Prawo to – określił K.-K. – jest «nowożytną, zgodną z wymaganiami realizmu naukowego formą heglowskiej »negacji«, Rousseau »powrotu do natury«, Vica »ricorso« ». Doktryna ta nie znalazła jednak naśladowców u współczesnych K.-K-owi socjologów. Krytycznie (choć z uznaniem dla talentu młodego badacza) przyjęli ją Edward Abramowski (1898), Ludwik Krzywicki i Bolesław Limanowski (1908). Po drugiej wojnie światowej teoria K.-K-a budziła oceny kontrowersyjne: negatywne (Bronisław Baczko, 1949 oraz Adam Schaff, 1949 i 1950), pozytywne (Julian Hochfeld, 1957–63), krytyczne (Stanisław Markiewicz, 1964). Warto podkreślić, że zarówno krytyka dawniejsza i nowsza (Abramowski, Markiewicz) zgodnie podkreśla nowatorstwo K.-K-a w dostrzeżeniu czynnika estetycznego występującego w ideologiach rewolucyjnych (ideał piękna społecznego), który wzbogaca istotnie świadomość klasową i wspomaga walkę o przekształcenie istniejącego porządku. Zajmował się również problemami estetyki (Kilka głównych zasad rozwoju sztuki, Poradnik dla samouków, cz. V z. 2, W. 1905 – pierwsza w piśmiennictwie polskim próba zastosowania materializmu historycznego w tym zakresie) i publicystyką literacką (m. in. artykuły o Konopnickiej i „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego).
W życiu organizacyjnym ZZSP brał K.-K. nadal najżywszy udział. Przygotowywał programy dorocznych zjazdów związku, na których reprezentował sekcję paryską w l. 1895–9. K.-K. posiadał zdecydowane, często nawet bardzo krytyczne poglądy, zarówno na politykę wewnętrzną związku i PPS jako całości, jak i odnośnie do programów innych partii. M. in. polemizował ze stanowiskiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), reprezentowanym przez Różę Luksemburg. Toczył ponadto b. zacięte i ostre, choć bez akcentów osobistych, polemiki na temat ujęcia kwestii narodowej Ligi Narodowej i Narodowej Demokracji, występując przeciwko Zygmuntowi Balickiemu (pseud. Ostoja). Głośne wystąpienia polemiczne K-a w socjalistycznej prasie europejskiej i licznych broszurach wypływały również z chęci obrony stanowiska PPS wobec programów politycznych socjaldemokracji austriackiej (przeciwko poglądom Karla Rennera, pseud. Rudolf Springer, głoszącego zasadę autonomii kulturalno-narodowej dla mniejszości w monarchii) i niemieckiej (m. in. w polemice z Karolem Kautskim rozwijał K.-K. tezę o roli kwestii polskiej jako głównego czynnika rewolucyjnego w walce z caratem). W ruchu socjalistycznym państw zaborczych, w szczególności w niemieckim ruchu socjalistycznym, upatrywał K.-K. sojusznika w walce o niepodległość Polski, odrzucał natomiast wszelkie przymierza z wszystkimi niesocjalistycznymi polskimi ugrupowaniami politycznymi. Stanowisko to uzasadniał K.-K. w licznych pracach publicystycznych. Spotkało się ono z polemiką także wewnątrz PPS, szczególnie ze strony prawicy partyjnej. Tak np. w r. 1894 kierownictwo ZZSP zakazało kolportażu broszury K.-K-a, pt. Masowość naszego programu (Paryż 1894). Zajmując często opozycyjne stanowisko wobec kierownictwa PPS, w którym przewagę miała prawica, bronił K.-K. demokratycznych zasad partii, starał się jednakże zachować kompromis pomiędzy prawicą, tzw. «starymi» (głównie W. Jodko-Narkiewicz, B. A. Jędrzejowski, Tytus Filipowicz) i «młodymi» (przede wszystkim Feliks Sachs, Jan Rutkiewicz, Maksymilian Horwitz, Józef Kwiatek, Marian Bielecki), szczególnie na początku 1905 r., kiedy PPS zagroził rozłam. Zabierając głos (przede wszystkim na łamach „Przedświtu”) w toczących się w międzynarodowym ruchu socjalistycznym dyskusjach ideologicznych stał na lewicy tego ruchu. Był K.-K. niewątpliwie najwybitniejszym teoretykiem przedrozłamowej PPS. W ramach tej wielonurtowej partii stał bliżej jej lewicy, tzw. «młodych». Potępiał zdecydowanie bernsteinizm i millerandyzm. Dostrzegał konieczność współdziałania z rewolucją rosyjską przeciwko caratowi na podstawie uznania prawa Polski do samookreślenia (Socialistes polonais et russes, Paris 1899), jednocześnie jednak prawie do końca życia nie doceniał siły i bliskości dojrzewającej w Rosji rewolucji.
Po osiedleniu się z rodziną w Wiedniu (od 6 IV 1901) nawiązał K.-K. bliższe kontakty z przedstawicielami Polskiej Partii Socjaldemokratycznej (PPSD) Galicji i Śląska: I. Daszyńskim, Hermanem Diamandem i Z. Klemensiewiczem oraz redakcją „Naprzodu”. Poznał również Władysława Gumplowicza (PPS), którego poglądy w kwestii rolnej (zbieżne z teorią Eduarda Davida) ostro zwalczał. K.-K. zamierzał ukończyć studia prawa na uniwersytecie w Wiedniu (zapisał się na I rok studiów 1901/2) i uzyskać doktorat z zakresu filozofii na uniwersytecie w Brnie, u prof. Ludwiga Steina, na podstawie nie opublikowanej dotąd w całości pracy pt. La dialectique sociale de Vico. K.-K. przewidywał podjęcie starań o uzyskanie obywatelstwa austriackiego (otrzymał je tuż przed śmiercią) i o przeniesienie się do Galicji. Myślał również o zabiegach w sprawie uzyskania katedry socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Intensywna twórczość pisarska (w 1904 K.-K. podjął prace nad polskim przekładem „Kapitału” K. Marksa) i naukowa (z zakresu prawa pracy oraz teorii sztuki), odczyty i wykłady w Paryżu, Brukseli i Krakowie (1902–4), akcja oświatowa w oddziale Uniw. Ludowego im. A. Mickiewicza w Wiedniu, którego był założycielem i prezesem, oraz w powstałym z inicjatywy K.-K-a w r. 1903 Tow. Wyższych Kursów Wakacyjnych w Zakopanem (wykłady wygłaszał tam w ciągu sierpnia 1904), stale absorbująca działalność polityczna (m. in. jeszcze 22–23 XII 1904 brał udział z ramienia KZ w genewskiej konferencji Oddziału Zagranicznego PPS) oraz podjęte dodatkowo studia prawa wyczerpały zupełnie siły i zdrowie K.-K-a. Niedostatek powodował konieczność szukania dorywczego zarobku, albowiem prośba o pomoc skierowana do Kasy Pomocy dla osób pracujących na polu naukowym im. Józefa Mianowskiego (1904) nie została uwzględniona. Skutkiem przeziębienia, którego nabawił się K.-K. w styczniu 1903 r. rozwinęła się choroba płuc, z której, mimo kuracji w sanatoriach austriackich (Steinkogl-Plankau w Górnej Austrii w lecie 1903) i galicyjskich (w lecznicy w Kosowie i Zakopanem czerwiec–sierpień 1904), nie udało mu się już wyleczyć. Zmarł w miejscowości Pernitz (Dolna Austria) 24 VI 1905 r. i został pochowany (28 VI) na cmentarzu Centralnym w Wiedniu. W r. 1962 ukazały się dwutomowe Pisma wybrane K-K-a.
Portrety (różne) w: K.-K. K., Portrety zmarłych socjologów, W. 1906 s. 7; tenże, Wybór pism politycznych, Kr. 1907; – Estreicher; Korbut; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Enc. Org. (1898–1904); Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz. (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga (uzup. t. XX); Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, W. 1939 I (fot.); – Bystroń J. S., Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Pol., Kr. 1917 I 229–33; Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne w Galicyi 1846–1906, Kr. 1907 II 104, 108, 136, 154, 170; Frančič M., Między rewolucją a wojną (1905–1914), w: Studia z dziejów młodzieży Uniw. Krak. od oświecenia do połowy XX w., Kr. 1964 I 255; Hochfeld J., K.-K-a marksizm „otwarty”, „Nowa Kult.” R. 8: 1957 nr 48 s. 3, 6; tenże, Studia o marksistowskiej teorii społeczeństwa, W. 1963; Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914–1918 r., W. 1958; tenże, U źródeł teraźniejszości, W. 1947 s. 102–6; Jabłoński T., Zarys historii P. P. S., Wyd. 2., W. 1947 s. 28–9; Kalabiński S., Antynarodowa polityka endecji od rewolucji 1905–1907 r., W. 1955; Kwiatek J., K.-K. (Michał Luśnia jako pisarz polityczny), „Sfinks” R. 1: 1908 t. 3 s. 18–23; Lange O., Ekonomia polityczna, Wyd. 3., W. 1963 I; Łaski A., Poglądy przedrozłamowej PPS w kwestii rolnej, „Z Pola Walki” R. 2: 1959 nr 4 s. 36–44; Markiewicz S., Socjologiczne prawo retrospekcji K. K-a, W. 1964; Myśliński J., Uniwersytet wakacyjny w Zakopanem w r. 1904, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 6: 1963 nr 1 s. 8–19; Olszewicz W., Udział K. K.-K-a w pracach Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego w Paryżu w latach 1893–1901, „Kult. i Społeczeństwo” T. 9: 1965 nr 2 s. 174–6; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Wyd. 2., Londyn 1963 I; Próchnik A., Leon Wasilewski w polskim ruchu socjalistycznym, „Niepodległość” T. 16: 1937 s. 127–43; Struve H., Filozofia polska w ostatniem dziesięcioleciu (1894–1904), W. 1907 s. 96–7; Suchodolski B., Ideały kultury a prądy społeczne, W. 1933; tenże, Kultura i osobowość, W. 1935; tenże, Polskie tradycje demokratyczne, Wr. 1946; Wiatr J. J., Społeczeństwo – Wstęp do socjologii systematycznej, W. 1964; Żarnowska A., Geneza rozłamu w PPS 1904–1906, W. 1965; taż, K.-K. K. (1872–1905), „Z Pola Walki” R. 1: 1958 nr 1 s. 250–74 (bibliogr. prac K.-K-a oraz ważniejsza, tu już nie powtarzana, literatura o K.-K-ie); taż, K.-K. K. (1872–1905) w: K.-K. K., Pisma wybrane, W. 1962 I s. VII–XXIII (fot.); – Balicki Z., Sprawozdanie złożone Centralizacji ZZSP [12 XI 1895 r.] pod. L. Wasilewski, „Niepodległość” T. 7: 1933 s. 280–7; Greef G., Éloges d’Elisée Reclus et de K.-K., w: Université Nouvelle de Bruxelles Institut des Hautes Études. Séance de rentrée du 3 novembre 1905, Gand 1906 s. 7–13; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Limanowski B., Pamiętniki (1870–1919), W. 1958–61 II-III; Piłsudski J., Listy, Oprac. W. Pobóg-Malinowski i L. Wasilewski, „Niepodległość” T. 14: 1936 s. 139–44, 299–303, T. 15: 1937 s. 418–24, T. 16: 1937 s. 71–3, T. 19: 1939 s. 411–2; Stempowski S., Pamiętniki (1870–1914), Wr. 1953; Studnicki W., Z przeżyć i walk, W. 1928 s. 44; Studja społeczne w Paryżu, „Pogląd na Świat” R. 2: 1901 s. 106; Uniwersytet Nowy w Brukseli, tamże s. 214; W kręgu wielkich wygnańców (1848–1895), Oprac. J. W. Borejsza, W. 1963; Wasilewski L., Listy, Oprac. S. Giza, „Niepodległość” T. 16: 1937 s. 254–7; – Arch. Zakł. Hist. Partii: rkp. 305/VII/50 (Korespondencja – 538 listów – K.-K-a z l. 1894–1905); B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 9; Księga urodzeń parafii rzymsko-katol. św. Mikołaja w Szczebrzeszynie; – Informacje Janiny Kelles-Krauz.
Wiesław Bieńkowski